Van het breken van Europese taboes tot alchemist van metalen platen. Is het verhaal rond Anselm Kiefer ontrafeld?

In mijn werk zie je de eeuwige uitdaging: meestal vernietigen van voordelen die niet voldoen aan mijn verwachtingen. Ik heb eerder gemerkt dat alleen het beeld mis is een echte kunstenaar, waardoor mijn falen een deugd. Ik kan niet duidelijk maken dat een werk voltooid is. De Duitse ontwerper Anselm Kiefer, die een artikel schrijft over zijn levenslange passie voor Vincent van Gogh tijdens de show Sag mir heeft Blumen zu vermoord. Dit museum, vooral over hoe Kiefer geïnspireerd werd door Van Gogh, bestaat uit twee delen, verdeeld over het Van Gogh Museum en het Stedelijk Museum Amsterdam.

Wat te doen met een film rond een running story binnen de kunstwereld die wordt beschouwd als een van de grootste naoorlogse kunstenaars van het land (door West-Europa dan)? Sommige mensen zijn zo populair dat het is als leven in een andere wereld, schreef Noorse donateur Karl Ove Knausgård in zijn laat verschenen boek Het bos en de rivier. Hij bezoekt Kiefer vele malen in zijn werkplaats buiten Parijs, keert met hem terug naar de positie van zijn jeugd, bezoekt mogelijkheden van evenementen, is op seminars of eervolle doctoraten en stapt op een vliegtuig met Kiefer en zijn assistent.

Knausgård wilde weten wie Kiefer was omdat hij hem niet kon bereiken: Meer dan alle andere kunstenaars van onze tijd is hij zo’n kunstenaar, want zijn werk is daarom enorm, zo vol met tijd, zo geladen met verhaal, terwijl het privé, klein en privé ontbreekt. Hij ontrafelt de mythe niet rond het genie, maar de lezer krijgt een glimp van de manier waarop Kiefer werkt, dat hij door zijn omgeving wordt achtervolgd en veel lacht. Volgens Knausgård is de strijd het centrale element in de kunst van Kiefer.

Ster nacht van stro

Degenen die de tentoonstelling Sag mir wo die Blumen sind bezoeken (en het boek Knausgård lezen), zullen zichzelf ontrafelen. Wat Kiefer bijvoorbeeld inspireerde toen hij in 2019 Star Night maakte, geïnspireerd door Van Gogh’s Star Night uit 1889. In 2019 schilderde ik een aantal werken terwijl ik bewust aan Van Gogh dacht, zonder me zorgen te maken over welke invloed dat zou kunnen hebben, schrijft Kiefer in dat essay over Van Gogh. Waar Van Gogh draaiingen aan de hemel schilderde die Star Night zo beroemd maakten, kiest Kiefer voor strodraaien.

De recensent van was niet overtuigd. Hij beschreef Kiefers werk over Van Gogh als een catastrofe die het meest lijkt op een Götterdämmerung. Een van de grote namen in de hedendaagse kunst, die ik altijd heb gezien als een creatieve reus, gaat neer in Van Gogh’s graanvelden. Degenen die denken dat Götterdämmerung een beetje ver gaat, kunnen zich ook afvragen hoe Kiefer, na een levenslange, machteloose zoektocht om het Duitse verleden vorm te geven, in een oefening komt die resulteert in goud, stro en ander materiaal dat Kiefer zelf “voelbanen’ noemt.

In de jaren zestig was Kiefer de man die het taboe van stilte over het Duitse verleden doorbrak door de Hitler groeten in zijn vaders Wehrmacht uniform in eens bezette gebieden. Hij maakte schilderijen om de Holocaust en de woorden van de dichter Paul Celan vast te leggen in indrukwekkende werken als Dein aschenes Haar Sulamith (1981) en Innenraum (1981), die naast andere eerdere werken van hem in het Stedelijk te zien zijn. Na het verlaten van Duitsland, Kiefer ging op zoek naar de kosmos en vervolgens kwam met goud-bladige kolossale doeken waar zeisen, stro en giftige bloemen zitten vast op doeken met citaten uit beroemde geschriften. En hij maakte ook een installatie waar dode zonnebloempitten vielen op een boek met lood. Referenties in de werken, boeken van lood, gevallen zonnebloempitten: Zij stellen de vraag of de intellectuele zoektocht bij Kiefer dominant is geworden.

Indrukwekkend of kitsch?

In het Stedelijk is er minder Van Gogh en meer oorlog. Hij maakte het titelwerk van deze tentoonstelling speciaal voor het trappenhuis van het Stedelijk. Op de bodem hangen pakken (uniformen?) die hij ondergedompeld in elektrolyse baden, de klei is nog steeds aan. Er zijn enkele hoofden van presocratische filosofen. De titel van het werk is een anti-oorlogslied afgeleid van een Oekraïense volkslied, geschreven door Pete Seeger en beroemd gemaakt in 1962 dankzij Marlene Dietrich en stuurde je naar de oorlog vereniging.

In de gouden hemel boven de uniformen worden figuren afgebeeld die Kiefer maakte op basis van foto’s van vrouwen die in India werken. Zij kunnen het cynisme van een oorlog laten zien: De boer die hij ploegde, tenslotte, J. W. F. Werumeus Buning al gesloten in een ballade in 1935. Waarom hij zelf werd geschilderd in yoga positie met bloemen groeien uit zijn buik ertussen en wat alle bloemblaadjes doen is niet duidelijk. Is het werk indrukwekkend of kitsch? Het maakt niet uit. Kiefer neemt je mee in zijn zoektocht om zijn rijke verleden vorm te geven, en dan is het minder belangrijk als een werk is geslaagd.

Die zoeken niet altijd. Dit wordt ook bevestigd in de nieuwe installatie Steigend, steigend, zinke nieder (2024), waarin foto’s uit Kiefer’s archief worden gedrukt op uitgerolde loden filmrollen. De Besetzungen zijn te zien, de ruïnes die hij in Frankrijk bouwde, foto’s van zijn atelier en veel landschappen. Ze konden een blik werpen achter de mythe die Knausgård zo scherp zocht of een glimp geven van die strijd met dat verleden dat altijd centraal stond in zijn werk. Maar nee: het is alsof Kiefer niet meer worstelt, waardoor jij de vraag hebt: Waar keek ik naar?

Karl Ove Knausgård: Het bos en de rivier is verschenen bij Athenaeum Polak & Van Gennep, € 22, 50

DelenE-mail de editor